Aksaray Üniversitesi ve Harran Üniversitesi öncülüğünde yürütülen TÜBİTAK destekli
proje kapsamında, tüp ortamında üretilen sığır embriyolarında beta-laktoglobulin
(BLG) geninin CRISPR-Cas9 teknolojisiyle modifikasyonu gerçekleştirildi. Aksaray
Üniversitesi Veteriner Fakültesi Embriyo Transfer Eğitim, Uygulama ve Araştırma
Merkezi'nde taşıyıcı ineklere yapılan transfer işlemleri sonucunda biri dişi biri erkek
olmak üzere iki buzağı dünyaya geldi. Projenin yürütücülüğünü Harran Üniversitesi
Veteriner Fakültesi'nden Prof. Dr. Faruk Bozkaya ve Prof. Dr. M. Osman Atlı
üstlenirken, çalışmada Harran Üniversitesi, Aksaray Üniversitesi, Dicle Üniversitesi,
Kastamonu Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi ve Lalahan Hayvancılık Araştırma
Enstitüsü'nden akademisyenler görev aldı. Aksaray Üniversitesi'nden projeye Prof.
Dr. Tahir Karaşahin, Doç. Dr. Şükrü Dursun ve Araş. Gör. Göktuğ Şentürk önemli
katkı sundu. İnek sütü, insan beslenmesinde önemli bir yere sahip olmasına rağmen,
içerdiği beta-laktoglobulin (BLG) proteini özellikle çocuklarda alerjik reaksiyonlara
neden olabiliyor. Türkiye'de her yüz çocuktan birinden fazlasında inek sütü alerjisi
görülürken, vakaların yüzde 60'ından fazlasında BLG proteininin etkili olduğu
biliniyor. Bu soruna çözüm arayan araştırmacılar, CRISPR-Cas9 teknolojisiyle BLG
genini hedef alarak susturdu. Böylece süt alerjisine neden olan proteinin genetik
düzeyde ortadan kaldırılması hedeflendi.
Tüp bebek yöntemiyle iki sağlıklı buzağı dünyaya geldi
Proje kapsamında mezbahadan alınan inek ovaryumlarından elde edilen yumurta
hücreleri, Aksaray Üniversitesi Veteriner Fakültesi Embriyo Transfer Eğitim,
Uygulama ve Araştırma Merkezi'nde laboratuvar ortamında döllendi. Elde edilen
zigotlara Cas9 enzimi ve rehber RNA, elektroporasyon yöntemi ile aktarıldı. Sekiz
gün boyunca özel koşullarda geliştirilen embriyolar sıvı azot içinde dondurularak
saklandı. BLG geninde değişim tespit edilen embriyolar daha sonra Konya'nın
Doğanhisar ilçesinde yetiştirici elindeki taşıyıcı ineklere transfer edildi. Gebelik
sürecinin tamamlanmasıyla biri dişi, biri erkek iki sağlıklı buzağı dünyaya geldi.
Çalışma Türkiye'de ve dünyada ilk defa gerçekleştirildi
Bilim insanları, bu yöntemle elde edilen genetik değişikliğin doğal mutasyonlara
benzer nitelikte olduğunu belirtiyor. Buzağılar yetişkinliğe ulaştığında, onlardan elde
edilecek sperm veya yumurta hücreleri kullanılarak BLG proteini içermeyen süt veren
hayvanların üretilmesi planlanıyor. Böylece hem süt alerjisine çözüm bulunması hem
de sağlık, teknoloji ve ekonomi alanlarında önemli kazanımlar elde edilmesi
hedefleniyor. Bu nedenle, inek sütündeki BLG (beta-laktoglobulin) proteininin
tamamen ortadan kaldırılması amacıyla CRISPR-Cas9 gibi gen düzenleme
teknolojileri ön plana çıkıyor. 2020 yılında Nobel Ödülü alan Jennifer Doudna ve
Emmanuelle Charpentier tarafından geliştirilen CRISPR-Cas9 teknolojisi, hedef genin
hücre içerisinde özgün bir şekilde kesilmesini sağlıyor. Mikro makas gibi çalışan
Cas9 enzimi, özel bir RNA rehberliğinde susturulmak istenen geni kesiyor. Bu sayede
hedef gen değişikliğe maruz bırakılır ve işlevi durdurulur. CRISPR teknolojisi,
Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) onayıyla hayvansal ürün geliştirme
çalışmalarında da kullanılıyor. Bu kapsamda, hızlı büyüme geni eklenmiş daha büyük
somon balıkları üretilmiş, kırmızı et alerjisi bulunan bireyler için ise Alfa-Gal
karbonhidrat molekülü içermeyen et üretimi gerçekleştirildi. Ayrıca, bu teknoloji
günümüzde insanlarda orak hücreli anemi ve kan kanseri gibi genetik hastalıkların
tedavisinde de etkin bir şekilde kullanıldı. Proje yürütücüsü Prof. Dr. Faruk Bozkaya,
genetik mühendisliğinin hayvancılıkta sürdürülebilir ve güvenli üretim için büyük
potansiyel taşıdığını vurgulayarak, "Bu çalışma, hem Türkiye'de hem de dünyada bir
ilk. Elde ettiğimiz sonuçlar, gelecekte süt alerjisine karşı daha sağlıklı alternatifler
geliştirilmesine ışık tutacak" dedi. Projenin önemine dikkat çeken Aksaray
Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Tahir Karaşahin de şunları söyledi:
"Projenin gerçekleştirildiği Aksaray Üniversitesi Embriyo Transfer Eğitim Uygulama
ve Araştırma Merkezi'nin yapımına destek veren KOP Kalkınma İdaresi ve
çalışanlarına, ayrıca embriyoların taşıyıcı anneye transferlerinin yapılmasında destek
ve yardımlarını esirgemeyen Konya Doğanhisar ilçesinde serbest Veteriner Hekim
İbrahim Terlemez ve Veteriner Sağlık Teknikeri Yasin Üstün'e teşekkür ederiz."